FoMO και ΔΕΠΥ ενηλίκων
Ζούμε σε μια εποχή όπου ο καταιγισμός πληροφοριών αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας τόσο όσο ποτέ άλλοτε. Με το πάτημα ενός κουμπιού η οθόνη του κινητού μας φωτίζει και ανοίγει της "πύλες" της σε κάθε λογής πληροφορία, είδηση, εικόνα, βίντεο. Πλέον, κάθε άτομο που είναι κάτοχος – χρήστης smartphone με πρόσβαση στο ίντερνετ μπορεί να ενημερωθεί ανά πάσα στιγμή για το που βρίσκονται οι γνωστοί και φίλοι του, για τις ζωές αγνώστων ή διάσημων προσωπικοτήτων. Τα πρωτοφανή αυτά δεδομένα μας παρέχουν πρόσβαση σε μέσα και πληροφορίες που υπό άλλες συνθήκες και εποχές δεν θα ήταν εφικτό να αποκτήσουμε. Από την άλλη πλευρά αυτή η πρωτοπόρα συνθήκη φέρνει στην επιφάνεια εξίσου πρωτοφανή φαινόμενα και προβληματισμούς. Ένα από αυτά είναι και το φαινόμενο FoMO (Fear of Missing Out). Ο όρος FoMo αναφέρεται στο διάχυτο φόβο και ανησυχία του ατόμου ότι θα "χάσει" σημαντικές εμπειρίες και θα απουσιάζει από συμβάντα τα οποία θα απολαμβάνει ο κοινωνικός περίγυρος. Στην ουσία του ο φόβος σχετίζεται με το ενδεχόμενο το άτομο να παραμεληθεί, να απομονωθεί και να μείνει "πίσω" κοινωνικά. Συνεπώς το άτομο αγωνίζεται συνεχώς να διατηρήσει επαφές και να ενημερώνεται για τα κοινωνικά πλαίσια που τον απασχολούν, σε βαθμό και τρόπο σχεδόν καταναγκαστικό. Το φαινόμενο FoMΟ συνδέεται στενά με την ενστικτώδη ανάγκη επιθυμία μας ως κοινωνικά όντα να ανήκουμε και να γινόμαστε αποδεκτοί από το κοινωνικό σύνολο. Αυτό καθιστά ευαίσθητο τον ανθρώπινο νου απέναντι στο φόβο της απόρριψης που πυροδοτεί το FoMO. Με την εμφάνιση του παρατηρείται η υιοθέτηση δυσλειτουργικών συμπεριφορών από το άτομο για την ανακούφιση του στρες που βιώνει, όπως η υπεραπασχόληση με τα social media, η υπέρογκη κατανάλωση ψηφιακού περιεχομένου, η διάσπαση προσοχής, η αδυναμία θέσπισης υγιών ορίων και διαταραχές στη διάθεση και στα επίπεδα άγχους. Τα παραπάνω συμπτώματα οφείλονται στον τρόπο με τον οποίο διεγείρεται ο εγκέφαλος μας υπό το φαινόμενο FoMO, και δεσμεύει το άτομο να αναπτύξει μηχανισμούς άμυνας με σκοπό να νιώθει συμπεριλαμβανόμενος και ενημερωμένος ανακουφίζοντας το από σκέψεις απόρριψης και απομόνωσης. Παρόλο που όλοι όσοι από εμάς εκτιθέμαστε συστηματικά στα social media είναι πιθανό να βιώσουμε FoMO, υπάρχουν ομάδες ατόμων που επηρεάζονται ακόμη πιο αισθητά από αυτό. Η ομάδα που θα μας απασχολήσει στο παρόν άρθρο είναι τα άτομα (κυρίως ενήλικες & έφηβοι) με ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας).
Ερευνητικά Δεδομένα
Η κύρια περιοχή που πλήγεται από το FoMO σε περιπτώσεις ατόμων με ΔΕΠΥ είναι εκείνη της προσοχής. Τα social media εγγενώς έχει αποδειχθεί ότι δεσμεύουν την προσοχή με τέτοιο τρόπο που μακροπρόθεσμα την εκφυλίζουν στο βωμό εξυπηρέτησης των δικών τους συμφερόντων (μάρκετινγκ, επιρροή). Δεν είναι λοιπόν δύσκολο να φανταστούμε πως αυτές οι συνέπειες στην προσοχή πολλαπλασιάζονται όταν μιλάμε για περιπτώσεις όπου η προσοχή είναι ήδη ευμετάβλητη. Η συστηματική χρήση συχνά γεννά συμπεριφορές-συνήθειες όπως η μηχανική ανανέωση της αρχικής για νέες ενημερώσεις, η συνεχόμενη παρακολούθηση λογαριασμών/χρηστών, η σύγκριση του εαυτού και της ζωής μας με τη ζωή των άλλων κ.ο.κ.
Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2020 από τους Unubol & Sayar στην Κωνσταντινούπολη, μελετήθηκε η συσχέτιση του FoMΟ με την Ελλειμματική Προσοχή και την Παρορμητικότητα, συμπεριλαμβάνοντας και επιπρόσθετες μεταβλητές όπως η ηλικία, το φύλο, η εξάρτηση από το κάπνισμα. Από τα ερευνητικά πορίσματα διαφαίνεται μια σύνθετη και πολύπλευρη σχέση του FoMO και τα γνωρίσματα της ΔΕΠΥ η οποία οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο αιτιώδους συνάφειας. Κατά αυτόν τον φαύλο κύκλο, τα social media φαίνεται να δεσμεύουν μεγάλο μέρος της προσοχής για όλο μεγαλύτερη διάρκεια, ενώ παράλληλα αυτή η προσοχή φαίνεται να ατονεί και μακροπρόθεσμα η εστίαση σε συγκεκριμένο αντικείμενο γίνεται δύσκολη (Unubol & Sayar, 2020).
Συνέπειες της FoMO στην καθημερινότητά μας
- Συναισθηματικές
Το FoMO επηρεάζει συναισθηματικά το άτομο με το να το τροφοδοτεί με έντονη ανησυχία και οδηγώντας στην αυξημένη κατανάλωση ψηφιακού περιεχομένου με σκοπό την αναζήτηση της ανακούφισης. Το συνηθέστερο συναίσθημα που συνδέεται με το φαινόμενο είναι το στρες, η αναστάτωση και η ευερεθιστότητα. Ειδικότερα, σε περιπτώσεις όπου συνυπάρχει η συνθήκη της ΔΕΠΥ οι συνέπειες αναμένονται πιο δυσμενείς. Η σύγχυση (brain fog) συναντάται εξίσου συχνά όταν ξοδεύονται πολλές ώρες στην κατανάλωση ψηφιακού περιεχομένου και στην μηρυκασμό αρνητικών σκέψεων και συναισθημάτων. Ένας ενήλικας με ΔΕΠΥ , και ιδιαίτερα ένα άτομο που έχει διαγνωστεί κατά την ενήλικη ζωή του πολύ πιθανό να έχει περάσει μεγάλο μέρος των χρόνων του σε άγνοια της διαταραχής του και με δυσκολία να κατανοήσει τον αντίκτυπο της ΔΕΠΥ στην καθημερινότητα του. Αυτό έχει ως συνέπεια το άτομο να αναπτύσσει πεποιθήσεις ελαττωματικότητας (έχοντας σκέψεις σαν "έχω κάποιο πρόβλημα", "δεν τα καταλαβαίνω", "δεν είμαι αρκετός/ικανός σε κ/π θέμα" κ.ο.κ.) και καταλήγοντας τελικώς να έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση με τη σειρά της αποτελεί ένας ακόμη παράγοντας ευαλωτότητας απέναντι στην ανάπτυξη του FoMO. Έτσι, το άτομο φοβάται αφενός ότι θα χάσει εμπειρίες και αφετέρου υπερεκτιμά τις εμπειρίες που βιώνουν οι υπόλοιποι γύρω του/της και υποτιμά όσες εμπειρίες έχει ο ίδιος/η ίδια. Ακόμη, άτομα που βιώνουν FoMO κάνουν αναφορά για συναισθήματα μοναξιάς, απομόνωσης και (πραγματικής ή φαντασιακής) απόρριψης. Η ικανοποίηση από τη ζωή μειώνεται αισθητά καθώς το άτομο εστιάζει νομίζει ότι "χάνει" και δεν αντιλαμβάνεται τις θετικές σκοπιές της ζωής του.
- Βιολογικές
Οι συνέπειες δεν λείπουν ακόμη και σε βιοχημικό επίπεδο. Η δέσμευση με τα social media διεγείρει στον εγκέφαλο του χρήστη με ΔΕΠΥ ακριβώς τα ίδια νευροχημικά μονοπάτια επιβράβευσης / ευχαρίστησης που εμπλέκονται και σε άλλες ευχάριστες και δημιουργικές δραστηριότητες. Με κάθε ανανέωση της αρχικής μας, και κάθε ειδοποίηση – αλληλεπίδραση στο προφίλ μας, εκκρίνεται ο νευροδιαβιβαστής της ντοπαμίνης που μας προσφέρει ένα στιγμιαίο αίσθημα ευχαρίστησης και επιβράβευσης αλλά είναι δυνητικά εθιστικός, και μας ωθεί να επιστρέφουμε για να ζητάμε κι άλλο. Σε αυτό το σημείο, η αλληλεπίδραση με τα social media παίρνει μια πιο σκοτεινή μορφή, εκείνη του εθισμού και η διαχείριση του χρόνου και της ενέργειας μας βρίσκεται σε κίνδυνο. Η υπερδιέγερση του εγκεφάλου αναμενόμενα οδηγεί στην ευερεθιστότητα και επιδρά στην υπερκινητικότητα των ατόμων με ΔΕΠΥ. Το άτομο μπορεί να νιώθει σαν να βρίσκεται σε μόνιμη αναστάτωση, με το μυαλό του να τρέχει συνεχώς και να αναζητά νέες πηγές ερεθισμάτων για να απασχοληθεί. Όλα τα παραπάνω συμβάλλουν στη δημιουργία ενός καθεστώτος στρες στο σώμα, επηρεάζοντας αρνητικά την ποιότητα και την ποσότητα του ύπνου, τη δυνατότητα ανάπαυσης και ξεκούρασης του ατόμου αλλά και τα αντιλαμβανόμενα επίπεδα στρες.
- Κοινωνικές
Από κοινωνικής σκοπιάς, οι συνέπειες της FoMO σχετίζονται με την αλληλεπίδραση και την συσχέτιση μας με τους άλλους. Η πρώτη αξιοσημείωτη δυσκολία παρατηρείται στην θέσπιση και διατήρηση υγιών ορίων, την ικανότητα δηλαδή του ατόμου να οριοθετηθεί απέναντι στους άλλους και στη χρήση των social media με τρόπο που θα είναι πιο λειτουργικό για εκείνων. Με άλλα λόγια, άτομα με FoMO δυσκολεύονται να απορρίψουν (να πουν "όχι) σε προτάσεις για δραστηριότητες και συναντήσεις που ίσως δεν θέλουν πραγματικά να συμμετέχουν με αποτέλεσμα να μη διαφυλάσσεται ο προσωπικός τους χώρος και χρόνος αλλά και οι προσωπικές τους ανάγκες. Οι προσωπικές ανάγκες θυσιάζονται στο βωμό της δημοσιότητας, της ανάγκης να είναι παρόν/ούσα σε κοινωνικά δρώμενα, να γίνει αποδεκτός/ή από τον κοινωνικό περίγυρο.
Επιπρόσθετα, σημαντικός χρόνος αναλώνεται στην υπερπροσπάθεια του ατόμου να "ακολουθεί" τις δημοφιλείς τάσεις και εκδηλώσεις, παραγκωνίζοντας το χρόνο που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στην δημιουργία και φροντίδα πιο ουσιαστικών σχέσεων. Οι κοινωνικές επαφές αποκτούν έτσι πιο επιφανειακή χροιά, εν απουσία αυθεντικότητας και συναισθηματικού μοιράσματος. Στην περίπτωση της ΔΕΠΥ, τα παραπάνω έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην κοινωνική αλλά και συναισθηματική εξέλιξη του ατόμου καθώς οι ουσιαστικές επαφές αποτελούν κομβικό σημείο για την δημιουργία της αίσθησης εαυτού αλλά και την ανακάλυψη υγιών τρόπων συσχέτισης με τον κοινωνικό περίγυρο. Η γνωσιακή και συναισθηματική αυτή οργάνωση χρήζει σημαντικής υποβοήθειας ιδιαίτερα αν δεν λαμβάνονται άλλα σημαντικά μέτρα διαχείρισης και αντιμετώπισης της ΔΕΠΥ.
Τρόποι Αντιμετώπισης της FoMO
Η πρώτη κίνηση προς την αντιμετώπιση φαίνεται για άλλη μια φορά να είναι η συνειδητοποίηση. Το βάρος πέφτει στον εντοπισμό των ερεθισμάτων που πυροδοτούν τη φοβία FoMO και έπειτα στην σύνθεση ενός πλάνου διαχείρισης τους. Σε πρώτο χρόνο, θα ήταν ωφέλιμο να φιλτράρουμε συχνά τους λογαριασμούς που ακολουθούμε και σε περιπτώσεις που υπάρχουν λογαριασμοί που μας πυροδοτούν ψυχοπιεστικές σκέψεις και συναισθήματα, να τους περιορίζουμε είτε με διαγραφή είτε με σίγαση. Καταλαβαίνουμε την πίεση που ασκεί κάθε λογαριασμός εάν μπαίνουμε στη διαδικασία σύγκρισης με αυτόν, ή διαμορφώνουμε ραγδαία της συμπεριφορές μας ώστε να προσαρμοστούμε στα πρότυπα που προβάλλονται μέσω αυτού. Σε επόμενο βήμα, μπορεί να φανεί βοηθητική η μείωση του χρόνου χρήσης κινητού και συγκεκριμένα των social media με σταδιακό ρυθμό. Σε κάθε μας προσπάθεια, οι στόχοι μας χρειάζεται να είναι ρεαλιστικοί και επιτεύξιμοι ώστε να αποφεύγουμε τις υπερπροσπάθειες που οδηγούν σε εξάντληση και ματαίωση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η διαμόρφωση των συνηθειών μας απαιτεί χρόνο και επανάληψη, και αναμένεται οι πρώτες μας απόπειρες αλλαγής να μην καρποφορήσουν ως θα θέλαμε αλλά αυτό είναι κομμάτι της διαδικασίας.
Ωστόσο, προς αποφυγή δαιμονοποίησης των social media, υπάρχουν και τρόποι να τα χρησιμοποιήσουμε προς όφελος μας με σύνεση και προσαρμοστικότητα. Μέσα στο πλήθος λογαριασμών που υπάρχουν στα social media, είναι αξιοσημείωτο ότι τα τελευταία χρόνια αναδύονται άτομα και λογαριασμοί που προωθούν την ορατότητα συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων. Με άλλα λόγια, λογαριασμοί και influencers που πάσχουν και μοιράζονται τα βιώματα τους από τη ΔΕΠΥ ή ακόμη και επαγγελματικοί φορείς που εξειδικεύονται στη ΔΕΠΥ, παρέχουν πολύ χρήσιμο υλικό για τη διαταραχή, για κοινά βιώματα αλλά και τρόπους διαχείρισης και αντιμετώπισης των εκφάνσεων της. Έτσι, η ακολουθία τέτοιου είδους λογαριασμών ίσως συστήσει στα άτομα με ΔΕΠΥ νέους τρόπους συσχέτισης και εξοικείωσης με τους εαυτούς τους αλλά και με τους γύρω τους, κάνοντας τους να νιώθουν λιγότερο μόνοι, λιγότερο παραγκωνισμένοι. Ακόμη, ίσως αποτελέσει και έναυσμα για την εύρεση και ένταξη σε μια κοινότητα πιο φιλική και πιο συμβατή με το κάθε άτομο.
Μιλώντας για κοινότητα, δεν θα μπορούσαμε να αψηφήσουμε την σημασία της επένδυσης μας σε ουσιαστικές κοινωνικές σχέσεις, είτε αυτές αφορούν οικογένεια, φίλους ή σχέσεις. Ο ποιοτικός χρόνος με σημαντικά άτομα, απαλλαγμένος από ηλεκτρονικές συσκευές, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα εύφορο έδαφος για την εμβάθυνση της σχέσης, των μοίρασμα σκέψεων και συναισθημάτων, την πιο ουσιαστική σύνδεση και επαφή μεταξύ των ατόμων. Μέσα από αυτό το χρόνο, είναι βέβαιο ότι η ενστικτώδη επιθυμίας για σύνδεση και επαφή και μπορεί να ικανοποιηθεί πιο ουσιαστικά και λειτουργικά συγκριτικά με τη χρήση των social media.
Τελευταία αλλά εξίσου σημαντική, είναι η εξάσκηση της ενσυνειδητότητας, την τέχνη στην επικέντρωση του εδώ και τώρα μέσω τεχνικών ημερολογιακής καταγραφής και ασκήσεων εστίασης της προσοχής. Ένας δημοφιλής και αποτελεσματικός τρόπος εξάσκησης είναι η καταγραφή ημερολογίου (journaling), όπου το άτομο μπορεί να περιγράφει την ημέρα του, να καταγράφει σκέψεις και συναισθήματα που είχε κατά τη διάρκεια αυτής και να παρατηρεί ποια από αυτά σχετίζονται με τα social media και πυροδοτούν το FoMO. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να διευκολύνει τον εντοπισμό των ερεθισμάτων που του πυροδοτούν το στρες και να σχεδιάσει τον περιορισμό τους. Ακόμη, η καταγραφή ενός ημερολογίου ευγνωμοσύνης μπορεί να βοηθήσει το άτομο με ΔΕΠΥ να στρέψει την προσοχή του σε ερεθίσματα με θετικό πρόσημο, που του πυροδοτούν ανακούφιση, ηρεμία, χαρά και ευγνωμοσύνη ώστε να δώσει αργότερο περισσότερο χώρο και χρόνο σε εκείνα και να τα ενισχύσει.
Εάν τα παραπάνω δεν φέρουν αποτελέσματα ή εάν νιώσετε οι ίδιοι την ανάγκη να αναζητήσετε στήριξη, μη διστάσετε να απευθυνθείτε σε ειδικούς ψυχικής υγείας. Κατά προτίμηση, θα ήταν ωφέλιμο να μοιραστείτε εξαρχής εάν υπάρχει η διάγνωση της ΔΕΠΥ ή αν θα επιθυμούσατε να περάσετε τη διαγνωστική διαδικασία. Μπορείτε να αναζητήσετε έναν ειδικό εξειδικεύεται σε παρόμοιες περιπτώσεις ώστε να είναι σε θέση να εξατομικευτεί η θεραπεία με γνώμονα τις ιδιαιτερότητες του κάθε ατόμου. Η αναζήτηση της κατάλληλης θεραπείας μπορεί να εξοπλίσει το άτομο με τα κατάλληλα εργαλεία ώστε να απελευθερωθεί το άτομο από το φαύλο κύκλο του FoMO και να προετοιμαστεί για ενδεχόμενες μελλοντικές κρίσεις. Μπορεί τα νέα δεδομένα να φέρνουν στην επιφάνεια νέες δοκιμασίες αλλά με την κατάλληλη ενημέρωση και αποτελεσματικούς επαγγελματίες μπορούμε να ανακαλύψουμε νέους δρόμους προς την επίλυση τους.
Ως προς το FoMO, είναι σημαντικό να μας υπενθυμίζουμε ότι όσο αληθινός και να φαντάζει ο φόβος της απώλειας ενδεχόμενων στιγμών, η πιο αληθινή και βέβαιη πραγματικότητα είναι αυτή που βιώνουμε εμείς: το τώρα και οφείλουμε να το απολαύσουμε και να το διαφυλάξουμε.